بداخلاقی های پژوهشی/ پژوهش در آموزش عالی کشور به کدام سو می رود؟

بداخلاقی های پژوهشی/ پژوهش در آموزش عالی کشور به کدام سو می رود؟

در هفته های گذشته اخباری مربوط به بد اخلاقی ها در پژوهش و مقاله نویسی مانند خرید و فروش پایان نامه و مقاله در نشریات داخلی و خارجی، سایت ها و خبر گزاری ها و حتی برخی شبکه های خبری منتشر شد که اینجانب به عنوان شخصی که بیش از یک دهه است در عرصه پژوهش و مقاله نویسی تجربه دارد و تعداد زیادی مقاله علمی- پژوهشی در مجلات معتبر به چاپ رسانده، نتوانستم به سادگی و بی تفاوت از کنار آنها عبور کرده و در این خصوص اظهار نظری ننمایم. چه این امر ممکن است اشخاصی را که در این حوزه فعال نیستند دچار اشتباه کرده و تصور کنند که اغلب پژوهشگران و دانشمندان و اساتید کشور به نوعی درگیر این ناهنجاری ها باشند. در حالی که واقعیت امر این گونه نیست و اکثریت جامعه علمی، اساتید و دانشمندان و دانشجویان در آموزش عالی کشور صادقانه در حال پژوهش و تحقیق و پیشبرد مرزهای دانش و تربیت نسل جوان و آینده ساز کشور هستند و تعهد اخلاقی به کار خود و مخصوصا در امر پژوهش دارند و دامن آنها مبرا از این آفت ها است. اما به هر حال برای همان مقدار اندک انحراف نیز نمی توان چشم را بر واقعیت بست و برای اصلاح آن راهکاری پیشنهاد نکرد. به همین دلیل اینجانب بر آن شدم تا به منظور روشن شدن افکار عمومی چند سطری در آسیب شناسی این بد اخلاقی ها در حوزه پژوهش نگاشته و به ریشهیابی و واکاوای وضعیت موجود و ارایه راهکارهایی برای برون رفت از این وضعیت و جلوگیری از گسترش این ناهنجاری ها بپردازم. آموزش عالی ایران در طی سه دهه گذشته با رشد سریعی از نظر تعداد مراکز دانشگاهی و همچنین تعداد دانشجو روبرو بوده است. چنین رشد سریع کمّی در آموزش عالی، چالشهای تازه ای به وجود آورده است و موجب شده است که شاخص کیفیت نتواند همگام با کمیت رشد کند. از یک سو سیل عظیم فارغ التحصیلان کارشناسی فاقد شغل، متقاضی ادامه تحصیل در دوره های تحصیلات تکمیلی هستند، و از سوی دیگر زیر ساخت های لازم برای گسترش این دوره ها چه از نظر امکانات و تجهیزات و چه از نظر وجود اساتید کافی و مجرب به درستی فراهم نشده است. این امر منجر به نزول شدید کیفیت در دوره های تحصیلات تکمیلی خصوصا در امر پژوهش شده است. واضح است که در سال های گذشته رشد علمی ایران -در حوزه چاپ مقاله- شتاب زیادی داشته است اما این رشد سریع آسیب ها و آفت هایی نیز به دنبال داشته است که در ماههای اخیر گزارش هایی از آنها منتشر گردیده است که اینجانب به برخی از آنها اشاره می نمایم:
۱- در ۲۶ شهریور ۹۵ مقاله ای در مجله ساینس که از معتبرترین مجلات در علم است منتشر گردید تحت عنوان «یک بازار مشکوک برای رشد مقالات در ایران». در این مقاله نویسنده گزارشی از بازار خرید و فروش مقاله و پایان نامه به صورت علنی و توسط شرکت هایی مشخص در خیابان انقلاب روبروی معتبر ترین دانشگاه ایران، یعنی دانشگاه تهران تهیه کرده بود. صرف نظر از اینکه نویسنده چه اهدافی با انتشار این مقاله دنبال می کرده است و آیا مقاله خود را مغرضانه نوشته یا منصفانه، اما دست روی یک واقعیت تلخ در آموزش عالی ایران گذاشته است: اینکه در حوزه پژوهش در سال های اخیر دچار انحراف شده ایم! نویسنده مقاله ساینس حتی اذعان می کند که فروش مقاله و پایان نامه به شهرت تعداد زیادی از دانشمندان ایرانی که تقلب نمی کنند و اخلاق حرفه ای و پژوهشی را رعایت می کنند نیز آسیب می زند و باعث از بین رفتن اعتماد در عرصه بین المللی می شود که این خود موجب به خطر افتادن همکاری های بین المللی در عرصه علمی و پژوهشی می گردد.
۲- تقریبا یازدهم آبان ماه ۹۵ بود که ناشر مجلات «نیچر» در گزارشی از تعلیق ۵٨ مقاله ٢٨٢ دانشمند و پژوهشگر ایرانی (عموما در حوزه علوم پزشکی) به دلیل جعل علمی و دستکاری در آنها خبر داد. براساس خبرهایی که در طی روزهای گذشته در این رابطه در رسانهها منتشر شده؛ سرقت ادبی، دستکاری در نام نویسندگان، دستکاری در فرآیند ارزیابی علمی، فریب سیستم ارزیابی علمی، انتشار و اختصاص غیر قانونی نویسندگی مقاله، مواردی است که برای این سرقت علمی بیان شده است. به گفته یکی از مسولان وزارت بهداشت، اسامی شرکتهای داخلی فروشنده مقالات روی میز وزارت اطلاعات است تا به پرونده آنها رسیدگی شود. هرچند مسولان وزارت بهداشت، برخی اصل موضوع را تکذیب کرده و برخی این حذف را ناشی از رشد چشمگیر علمی ایران در سال های گذشته و خصومت آنها می دانند، اما به نظر می رسد که این موضع گیری پاک کردن صورت مساله است و ممکن است قضیه بزرگ نمایی شده باشد اما نمی توان اصل موضوع وجود تقلب و بداخلاقی ها در پژوهش را انکار کرد. به هر حال بدون پذیرش بیماری، نمی توان جلوی گسترش آن را گرفت و یا برای درمان آن اقدام کرد.
به هر حال باید اذعان کرد که رشد قارچ گونه شرکت های خرید و فروش پایان نامه و مقاله یکی از پیامدها و آفت های گسترش بی رویه تحصیلات تکمیلی و افزایش چاپ مقاله در آموزش عالی کشور است. از طرف دیگر تقریبا همه آیین نامه هایی که در آموزش عالی کشور به منظور ارزیابی و ارتقای علمی اساتید، اعطای امتیاز پژوهشی و یا ارزیابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی تدوین شده است، با تاکید بر کمیت پژوهش (تعداد مقاله و پایان نامه) بوده است و کمتر به نوآوری، کاربردی بودن و شاخص کیفیت در آنها توجه شده است. این امر باعث گردیده که بسیاری از اساتید دانشگاهها در یک مسابقه مقاله نویسی و جذب دانشجوی کارشناسی ارشد و دکتری وارد شوند و هرکس تلاش کند که به نوعی تعداد مقالات و دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری خود را افزایش دهد.
وقتی یک استاد دانشگاه تعداد زیادی دانشجوی کارشناسی ارشد و دکتری داشته باشد و حتی فرصت نکند که در ماه یک ساعت برای هرکدام وقت بگذارد و دانشجو را رها کند، نتیجه همین خواهد شد که دانشجو به شرکت های فروش مقاله و پایان نامه رو می آورد. متاسفانه گزارش هایی منتشر شده است که نشان می دهد برخی از اساتید با روش های غیر اخلاقی سعی در افزایش تعداد مقالات خود دارند.
از جمله این روش های غیر اخلاقی، نوشتن مقاله توسط افرادی دیگر و اضافه کردن نام آن شخص به عنوان نویسنده مقاله، در حالی که هیچ سهمی در آن نداشته است و حتی ممکن است خودش هم اطلاع نداشته باشد و دیگران از اعتبار و نام وی برای چاپ مقاله خود سوء استفاده کنند.
اینجانب بعنوان یک پژوهشگر که هدفی جز اعتلا و سربلندی کشور عزیزم ایران در همه عرصه های علمی و تحقیقاتی ندارم، وظیفه خود
می دانم که راهکارهای زیر را به منظور اصلاح وضع موجود و سمت گیری در جهت رسیدن به وضع مطلوب، به سیاستگذاران علمی کشور
پیشنهاد نمایم:
۱- توقف گسترش دوره های تحصیلات تکمیلی و رعایت دقیق ضوابط، آیین نامه ها و مقررات موجود درباره شرایط راه اندازی دوره های تحصیلات تکمیلی در هر رشته
۲- محدود کردن ظرفیت هر عضو هیات علمی (بر مبنای مرتبه علمی) در پذیرش دانشجو در دوره های تحصیلات تکمیلی در همه دانشگاههای دولتی، آزاد، پیام نور و غیر انتفاعی.
۳- تدوین قوانینی جامع بوسیله مجلس شورای اسلامی در خصوص جرم بودن خرید و فروش پایان نامه و مقاله با مجازات های متناسب و بازدارنده و تعطیل و تعقیب شرکت ها و افراد متخلف
۴- توجه به شاخص های دیگری مانند کیفیت مقاله و یا سرآمد بودن در یک حوزه از علم، به جای تعداد مقاله و دانشجو برای ارتقای علمی اساتید و یا اعطای امتیاز پژوهشی
۵- برخورد شدید انضباطی مانند تعلیق و اخراج استادان و دانشجویانی که تخلفات مکرر در امر پژوهش دارند و یا اخلاق پژوهشی را رعایت
نمی کنند.
۶- اصلاح و افزایش ضریب حقوقی اساتید دانشگاه ها متناسب با جایگاه و مرتبه علمی ایشان به گونه ای که برای مشکلات مالی مجبور به بی اخلاقی پژوهشی نگردنند.
۷- اصلاح هرم نسبت استاد به دانشجو خصوصا در دورهای تحصیلات تکمیلی و در دانشگاههای متوسط و کوچک.
۸- نظارت بیشتر و دقیق تر در آزمون های ورودی کارشناسی ارشد و لحاظ نمودن حداقل نمره علمی لازم. نگرانی عمده ای که وجود دارد این است که قبح خرید و فروش مقاله و پایان نامه در جامعه دانشگاهی و در بین اساتید و دانشجویان و در میان عموم مردم از بین برود و بی اخلاقی پژوهشی و فساد در این حوزه در جامعه نهادینه و سیستماتیک شود. در پایان یکبار دیگر تاکید
می نمایم که اکثریت جامعه علمی و اساتید و دانشمندان بزرگوار در آموزش عالی کشور صادقانه درحال انجام پژوهش و تحقیق هستند و تعهد اخلاقی به کار خود خصوصا در امر پژوهش دارند و دامن آنها مبرا از این آفت ها است. اما به هر حال باید درد را شناخت و وجود آن را قبول کرد تا بتوان برای رفع آن و درمانش اقدامی صورت داد.